به گزارش خبرنگار ایبِنا، دلار آمریکا در کنفرانس برتون وودز در سال ۱۹۹۴ به طور رسمی به عنوان مهمترین ارز ذخیره جهان شناخته شد. از آن زمان، این کشور بر سیستم پولی بین‌المللی حکومت کرد و دلار به ارز غالب تجارت جهانی تبدیل شده است. اما چند سال بعد و در سال ۱۹۷۱، آمریکا به طور یک طرفه قابلیت تبدیل دلار آمریکا به طلا را فسخ کرد و از آن زمان جهان‌روایی دلار به ابزاری برای اعمال قدرت و سلطه آمریکا بر دیگر کشور‌ها تبدیل شد و آمریکا از این ابزار برای حفظ قدرت خود سوءاستفاده کرد.
استفاده ابزاری از قدرت دلار به آمریکا امکان انتقال ریسک‌ها و خطرات اقتصادی خود به دیگر کشور‌ها را می‌داد. از طرفی نیز تسلط آمریکا بر تراکنش‌های دلاری در سطح جهان امکانی به ایالات متحده می‌دهد که هر زمان، در هر مکان و به هر دلیل منابع مالی کشورهای دیگر را مسدود کند و یا حتی از اطلاعات به دست آمده از تراکنش‌های مالی کشور‌ها برای اعمال فشار و زور به آن‌ها استفاده کند.
اعمال فشار و تحریم بر بسیاری از کشورهای جهان از سوی آمریکا، با استفاده از سلطه دلار، جهان را بر آن داشته تا به مرور دلار را از مبادلات خود کنار بگذارند و بر سلطه دلار و یورو بر اقتصاد جهان پایان دهند. واکنش آمریکا در برابر روسیه در جنگ اوکراین و اعمال تحریم‌های بسیار سنگین بر اقتصاد روسیه، دنیا را درباره عواقب سلطه دلار بر اقتصاد جهانی به فکر فرو برده است.
ایران، چین و روسیه مثلث اصلی دلارزدایی در دنیا
در حال حاضر روسیه و ایران دو کشوری هستند که بیشترین حجم تحریم‌های آمریکا را تجربه کرده‌اند. البته پیش از جنگ اوکراین ایران در صدر بیشترین حجم تحریم‌های آمریکا بود و به دلیل اینکه طولانی‌ترین دوره تحریم‌های سنگین از سوی آمریکا را تحمل کرده است، از سال‌های پیش حذف دلار از مبادلات خود را در پیش گرفته است. در واقع ایران در ابتدا سردمدار حذف دلار از مبادلات خود بوده اما اکنون پس از جنگ اوکراین و به وجود آمدن اختلافات میان روسیه، اتحادیه اروپا و آمریکا، روند حذف دلار در مبادلات جهانی با سرعت بیشتری ادامه پیدا کرده و به یک الزام جهانی تبدیل شده است.
روسیه پس از اعمال تحریم‌های سنگین از سوی آمریکا برنامه‌های خود برای حذف دلار را با قدرت در پیش گرفت. از طرفی کشور چین، دومین اقتصاد بزرگ دنیا نیز به دلیل تقابل اقتصادی با آمریکا و دخالت‌های این کشور در تنازع با تایوان، مقابله بیشتر علیه اقدامات آمریکا را محتمل می‌دانست. از این رو برای کاهش اثرات مخرب تشدید تقابل با آمریکا از ایده حذف دلار حمایت کرد
تحولات جهان در سال‌های اخیر و تلاش‌ها برای از میان بردن نقش دلار در مبادلات جهانی نشان می‌دهد که حذف دلار دیگر یک انتخاب برای کشور‌ها نیست بلکه برای آن‌ها از نگاه امنیت اقتصادی به یک ضرورت مبدل شده است.
در دو سال اخیر، ایران به عضویت شانگ‌های و بریکس درآمد و حضور فعال ایران، روسیه و چین در یک جبهه که مثلث اصلی دلارزدایی در شرق هستند، نشان می‌دهد که این کشورهای اجماعی برای از بین بردن سلطه دلار را در پیش گرفته‌اند.
افزایش ۱۰ برابری سرعت کاهش سهم دلار در ذخایر ارزی
براساس گزارش رئیس یک شرکت بین‌المللی مدیریت سرمایه مستقر در لندن، سرعت افت سهم دلار در ذخایر ارزی جهان سال گذشته نسبت به دو دهه گذشته ۱۰ برابر شده است.
طبق آمار صندوق بین‌المللی پول، بانک‌های مرکزی تا سال ۲۰۲۱ حدود ۵۹ درصد از ذخایر ارزی خود را به دلار نگهداری می‌کنند، در حالی که یورو که دومین ارز پرمصرف است، تقریباً ۲۱ درصد از ذخایر ارزی جهانی را تشکیل می‌دهد.
این حجم از ذخایر دلار پائین‌ترین سطح در چند دهه گذشته به شمار می‌رود و در مقایسه با سهم ۷۳ درصدی دلار در ذخایر ارزی جهان در سال ۲۰۰۱ که دلار در زمان سلطه مسلم ذخایر هژمونیک به سر می‌برد، کاهش شدیدی پیدا کرده است. آمار‌های فدرال رزرو نیز نشان می‌دهد که سهم دلار از ذخایر جهانی در سال ۲۰۲۲ به ۵۸ درصد کاهش پیدا کرده است.
نمودار بالا تغییرات ذخایر ارزی جهان در سال‌های بین ۱۹۹۹ الی ۲۰۲۱ را نشان می‌دهد. در سال‌های اخیر سهم ارز‌های غیرجهان‌روا از ذخایر ارزی دنیا افزایش پیدا کرده است و این در برابر کاهش ذخایر ارز‌های دلار و یورو قرار دارد.
همانطور که مشاهده می‌کنید از سال ۱۹۹۹ تا تا حدود سال ۲۰۱۷ افزایش ذخایر دلار همزمان با کاهش ذخایر یورو بوده است و این دو رابطه معکوس داشته‌اند. اما از سال ۲۰۱۷ به بعد با کاهش سهم دلار و یورو از ذخایر ارزی جهان، سهم ین و دیگر ارز‌های جهان افزایش پیدا کرده است.
جان یلن، وزیر خزانه‌داری ایالات متحده آمریکا اعتراف کرده است که نقش دلار به عنوان ذخیره جهانی ممکن است به دلیل استفاده واشنگتن از اهرم خود در سیستم مالی جهانی و استفاده از این ارز برای پیگیری اهداف سیاسی خود از طریق تحریم، کاهش یابد.
برخی این اعتراف وزیر خزانه‌داری آمریکا را ناشی از نگرانی آمریکا از اثرگذاری کاهش ذخایر دلار در جهان و تضعیف دلار می‌دانند. چرا که دولت آمریکا، اثرات مخرب کسری بودجه سنگین خود را از طریق سلطه دلار، بر سر اقتصاد جهان تخلیه می‌کند.
اجماع برای جهان بدون دلار
بسیاری از اقتصاد‌های نوظهور دنیا در سال‌های اخیر حذف دلار از مبادلات خود را آغاز کرده‌اند. روسیه، چین، برزیل، آفریقای جنوبی، آرژانتین، هند و ایران از جمله مهمترین این کشور‌ها هستند.
علاوه بر این، بررسی‌ها نشان می‌دهد ۱۸ کشور از قبیل آلمان، کنیا، سریلانکا، مصر، بنگلادش، سنگاپور، بریتانیا، امارات، روسیه و دیگر موارد موافقت کرده‌اند که معاملات تجاری بین‌المللی خود با هند را با روپیه انجام دهند.
در حال حاضر بیش از ۷۰ درصد تجارت چینی‌ها با کشورهای دیگر با ارز‌های محلی آن‌ها انجام می‌شود و با توجه به اینکه چین دومین اقتصاد بزرگ دنیا را داشته و با بسیاری از کشورهای دنیا تعاملات تجاری دارد، بنظر می‌شود، تعداد کشورهای همکاری کننده در تجارت بدون دلار و یورو با چین بسیار زیاد است.
برزیل بزرگترین اقتصاد آمریکای جنوبی، با چین به توافق رسیده تا تجارت میان این دو کشور که به ۱۵۰ میلیارد دلار می‌رسد با ارز‌های محلی انجام شود.
روسیه نیز پس از آغاز جنگ اوکراین حجم بالایی از مبادلات خود را با ارز‌های دیگر انجام می‌دهد. در حال حاضر بیش از ۲۵ درصد تسویه حساب‌های وارداتی روسیه با یوان انجام می‌شود و حجم بالایی از مبادلات خود را نیز با روبل انجام می‌دهد.
البته با در نظر گرفتن معاملاتی که با روبل روسیه انجام می‌شود، بر اساس اعلام ولادیمیر پوتین؛ رئیس جمهور ترکیه، بیش از ۸۰ درصد معاملات میان مسکو و پکن با روبل و یوان است.
در سال ۲۰۲۲ نیز توافقنامه‌ای میان اندونزی، مالزی، سنگاپور، فیلیپین و تایلند برای حذف دلار از مبادلات ثبت شده است. کشورهای اتحادیه اقتصاد کشورهای جنوب شرق آسیا (آسه آن) نیز قصد حذف دلار، یورو، ین و پوند از مبادلات خود را دارند.
همچنین، بانک مرکزی عراق به تازگی اعلام کرده است که تصمیم گرفته دلار را از تجارت داخلی خود حذف کند و از سال آینده تمام تراکنش‌های پولی در این کشور فقط با دینار انجام می‌شود.
اقدامات ایران در حذف دلار در مبادلات
دولت سیزدهم از ابتدای آغاز به کار، اولویت سیاست خارجی خود را حذف دلار در مبادلات تجاری قرار داد. در دو سال اخیر در این حوزه دستاورد‌های بسیاری نیز کسب شد. یکی اهداف عضویت در سازمان شانگ‌های و اتحادیه بریکس که از مهمترین اجتماع کشور‌ها در جهان هستند نیز در راستای حذف دلار از مبادلات و بهبود روابط با کشورهای دوست و همسایه بوده است. توافقنامه‌های بسیاری نیز با کشورهای دوست و همسایه برای حذف دلار منعقد شده است.
برهمین اساس، داود منظور؛ رئیس سازمان برنامه و بودجه در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا در این باره اظهار کرده است که سیاست کشور در حال حاضر انجام معاملات با کشورهای دیگر استفاده حداکثری از پول‌های ملی است. ابزار این اقدام انعقاد قرارداد‌های پولی دوجانبه و چندجانبه است. این رویکرد نه فقط در کشور ایران، بلکه به یک جریان بین‌المللی تبدیل شده است و حاکی از آن است که روند اقتدار و تسلط دلار در تجارت جهانی رو به افول است.
وی افزود: برای کشور ایران که در تحریم است، اولویت این موضوع بالاتر است. تمام تلاش خود را جهت استفاده از پول‌های ملی در تمام مبادلات و معاملات انجام می‌دهیم.
براساس این گزارش، یکی از اتفاقات مهم در این حوزه، از سرگیری روابط میان ایران و عربستان است. برخی کارشناسان چرخش سیاسی عربستان را ناشی از ترس از «از بین رفتن سلطه دلار و قدرت آن» می‌دانند و بنظر می‌رسد با توافق ایران و عربستان بر حذف دلار و یورو از مبادلات جهانی خود، با توجه به سهم زیاد آن‌ها از ذخایر منابع طبیعی نفت و گاز جهان، گام بزرگی در جهت از بین رفتن هژمونی دلار برداشته می‌شود.
از جمله ایده‌هایی که ایران برای حذف دلار در مبادلات پیشنهاد می‌دهد، توسعه ارز دیجیتال مشترک، عملیاتی‌سازی پیام‌رسان بانکی اختصاصی، ایجاد سبد ارزی محلی در مرحله تسویه میان کشورهای متحد در دلارزدایی و گسترش تعداد اتحادیه‌ها و کشورهای عضو آن‌ها در این راستا است.
